Piyangonun tarihi: Şans ve Olasılıklar

Piyango nedir?

Piyango kabaca şu anlama gelmektedir: düzenleyenlerce bastırılmış, üzerinde numarası yazılı biletleri satın alanlar içinden ikramiye kazananların kura ile saptanması esasına dayanan bir şans oyunu.

Piyango sözcüğünün kökeni nişanyan sözlüğe göre italyanca blanco (beyaz) sözcüğünden geliyor. Tahminen beyaz kağıdı çekenin kazandığı bir şans oyunu kaynaklı olabilir.

Dünaynın neredeyse geri kalanında kullanılan Lotarya ya da Lottery sözcüğü ise kökenini felemenkçe lot sözcüğünden almakta. Lot felemenkçede talih anlamına geliyor.

 

Piyango -hala- neden oynanıyor, piyango bileti almanın arkasındaki psikoloji

• Ya çıkarsa? Fırsatı kaçırma korkusu
  İşyerindeki herkes ortak bilete girdiğinde siz de, ulan şimdi olur da bunlara çıkarsa katılmayan mal olarak ortada kalırım düşüncesiyle, olaya dahil olursunuz.
• Büyük kazanma düşüncesinin karşı konulmaz cazibesi
  Pokerde all in deyip tüm fişlerinizi masaya serdiğiniz andan diğer oyuncular kartlarını açana kadarki kısacık sürede bünyenize hasıl olan o heyecan, coşku patlaması bilet aldığınızda da ufak dozlarda ama gittikçe artan frekansta sizi meşgul eder. Hayatınızın bir anda değişeceği düşüncesi, Honolulu’da malikane, Jeff Bezos’la komşuluk, helikopterli bir yat hayali: bedava. Bir bilet alın, siz de kazanın hayatınız değişsin.
• İnsan beyninin büyük rakamları kavramadaki başarısızlığı
  Türkiye’de bir kişiye milli piyango yılbaşı büyük ikramiyesinin çıkma olasılığı on milyonda bir, 1/10.000.000.
  Olasılığın düşüklüğünü gözünüzde canlandırmanız için şöyle anlatayım: marketten alabileceğiniz 1kg pirinçte kabaca 100.000 adet pirinç tanesi var. 10.000.000 adet pirinç tanenizin olması için 100 paket pirinç almanız lazım. 100 paket pirinci evinizin ortasına bışalttığınızı Düşünün. Tüm o yekünü 100 kg eden pirinç yığını içindeki tek bir pirinç tanesi, işte o da kazanma şansıznı gösteriyor. (ki çılgın sayısal loto ile karşılaştırıldığında gayet iyi bir oran aslında, çılgın sayısal loto kazanma ihtimali: 1/622.000.000)
• Eğlence ve sosyal etkiler
  Belki çevremizle sosyal etkileşimimizin sıfır ya da sıfıra yakın olduğu metropollerde değil ama arkadaş grupları içinde, aile içinde ya da küçük yerleşim yerlerinde gündemin önemli bir maddesini çekiliş oluşturabiliyor. Olay part-time bir uzmanlık alanına, tarafgirliğe hatta bir nevi sportif faaliyete dönüşür. biletiniz de tuttuğunuz takımdır. ve hatta ortak bilet alınabilir. biletinizi aldığınız günden çekiliş gününe kadar da sadece biletlere değil, o tatlı heyecana, şakalaşmalara, ya da biletler kimdeyse ulan ikramiye bize çıkarsa bu adam biletlerle tüymez umarum paranoyasına da ortak olmuş olursunuz.

 

Piyangonun ortaya çıkışı ve tarihçesi:

Bildiğimiz anlamda piyangonun ortaya çıkışı kitlesel fonlama tabir ettiğimiz kavramla bağdaştırılabilecek şekilde gelişmiştir.

Piyango için öncelikle bu işi organize edecek bir otoriteye ihtiyaç vardır. Otorite, sorumlu olduğu şehrin (ya da ülkenin) karşılanması gereken bir ihtiyacını tespit eder ve bunun finansmanı için ahaliden para toplar. Toplanan para ile ihtiyaç karşılanır, artan para da bir çekiliş düzenlenerek ödül olarak dağıtılır.

 

Antik çağda ilk piyango örnekleri

Piyangonun bildiğimiz anlamdaki en eski örneğine Çin’de rastlıyoruz. Çin’de milattan önce 205 – 187 arasında kullanıldığı tahmin edilen bir çekiliş bileti bulunmuş. Bu da onu dünyanın en eski piyango bileti yapıyor. Çekilişin gelirinin Çin Seddi’nin inşaasında kullanıldığı tahmin ediliyor.

 

Avrupa’da piyango

1440’larda benelux ülkeleri (belçika, hollanda, luxemburg) dahilinde yapılan çekilişler avrupadaki en eski piyango organizasyonu olarak biliniyor. Buna ilişkin en eski yazılı kayıt 1445’e ait. L’Ecluse kenti çevresine sur örülmesi işi için finansman ihtiyacı doğmuş ve bunu 4304 adet piyango bileti satarak karşılamışlar.

 

Günümüzde piyango

İspanya’nın milli piyango idaresince düzenlenen yılbaşı çekilişi El Gordo, günümüzde devam eden resmi piyango çekilişleri arasında dünyanın en eski yılbaşı piyangosu olarak sayılıyor. Ayrıca El Gordo toplam ödül olarak da dünyanın en büyüğü: 2024 yılı çekilişinde toplam dağıtılacak ikramiye tutarı 2,8 milyar EUR olacakmış. Mukayese etmek için şöyle söyleyelim: bizim milli piyango yılbaşı çekilişinin 2024 yılı toplam ikramiyesi: 3,5 milyar TL.

Piyango çekilişlerinde tarihin en büyük kazanılan ikramiyesi, Amerikan Powerball çekilişinde 2022 yılında tek bilete isabet eden: 2,04 milyar USD. Kazanan talihli, vergiler düşüldükten sonra paranın yarısından azını, 994 milyon USD alabilmiş.

 

Türkiye’de piyango tarihi

Osmanlı İmparatorluğu’nda piyango

Osmanlı İmparatorluğu’nda piyangonun izine en erken 1835 yılında rastlanıyor. O dönemler gayrimüslim çevreler vakıflarına gelir sağlayabilmek için eşya piyangosu tadında ödüllerin saat, çeşitli sanat eserleri, arsa, ev vb menkul ve gayrimenkuller olduğu çekilişler düzenliyorlar. 

Buna paralel olarak yabancı devletlerin nakit para ödüllü piyango biletleri de acenteler ya da kuyumcular üzerinden satışa çıkarılıyor. Macar, Alman, Avusturya piyangolarına ait biletlerinin yanında bağımsızlığına kavuşalı henüz 20 yıl olan Bulgaristan Prensliğinin piyango biletleri de İstanbul’ da satılmaktaydı. 

Kişisel gelir elde etmek isteyen pek çok Banker de keyfe keder piyango düzenlemekteydi. İkinci Abdülhamit döneminde lotarya nizâmnâmesi hazırlanarak çekilişler bizzat devletin kurumları tarafından gerçekleştirilmeye başlandı.

Cumhuriyet döneminde piyango

Cumhuriyetin ilanından sonra 1926’da para ödüllü piyango düzenleme yetkisi türk tayyare cemiyetine (daha sonraki yıllarda türk hava kurumu olacak) verilmiştir, ve böylece tayyare piyangosu doğmuştur. 1939 yılında milli piyango idaresi kurulmuş ve piyango düzenleme tekeli milli piyango idaresine devredilmiştir.

 

Türkiyede milli piyangonun son durumu

Milli piyango dendiğinde aklıma gelen olaylar arasında ilk sırada genel müdürünün makamında kurşunlanarak öldürülmesi var. Bu olay özellikle ilgimi çekmişti zira bu denli büyük denebilecek adli bir vakanın hemen hemen hiç gündem olmamış olması tuhaf gelmişti. Önemli bir kamu kurumunun başındaki adam makamında vurularak öldürülüyor ve üstü fazla gürültü çıkarılmadan örtülüyor. Milli piyango genel müdürü İhya Balak’ın öldürülmesiyle ilgili en derli toplu anlatı burada.

Daha sonraki yıllarda milli piyango ile duyduklarım gerçekleşme olasılığı oldukça düşük olan onlarca ilginç olayın çok kısa bir zaman aralığında adeta üst üste patlaması. Dünyanın başka herhangi bir yerinde  skandal olarak nitelendirilip inceleme konusu yapılabilecek bu durumlar, Türkiye’de matematiksel gerçeklik olarak değerlendirilip sükut ile karşılandı. Dikkati çeken başlıcalarını listelersek:

Milli Piyango’da son yıllarda rastlanan şaibeli durumlar

• Milli Piyango çekilişlerinde tam, yarım ve çeyrek olarak basılan biletlerin sadece %7’si tam bilet olarak dağıtıldığı halde; 2015, 2016, 2017, 2018 ve 2019 yıllarında yapılan çekilişlerin ortalama %37sinin büyük ikramiyeleri tam biletlere isabet etti.
• 23 Ocak 2019 Sayısal Loto Çekilişinin webtv üzerinden yayınlanan, çekiliş tarihi 01.01.1970 olarak gösterilirken, ikramiye kazanan numaralar olarak da 01, 10, 18, 29, 30 ve tekrar 10 sayısı gösterildi. İki aynı sayıya çıkan ikramiyenin Şans Topu çekilişine ait olduğu ortaya çıktı.
• 2015 yılında yapılan çekilişlerde büyük ikramiye isabet eden 9 adet tam biletin 8’i Ankara’ya çıktı. 2016 yılında büyük ikramiye isabet eden tam biletlerin 16 adetten 15’i, 2017 yılında 10 adet tam biletin 8’i ve 2018 yılında ise 15 adet tam bilet isabetinin 13’ü Ankara’dan bilet satın alanlara çıktı. Tam biletler 4 yıl boyunca üst üste %90 seviyesinde Ankara’ya isabet etti.
• Sayısal lotodaysa 2013-2016 yılları arasında tam 18 büyük ikramiye Ankara / Yenimahalle’de oynanan kuponlara isabet ediyor.
• 5 Ocak 2019 tarihinde büyük ikramiye çıkan numaralar 2, 20, 29, 38, 46, 47 — sayısal loto kolonuna işaretlendiğinde yukarıdan aşağıya doğru düz bir sütun oluşturdu. (Yalnızca 11 yerine 46 gelmiştir). Sayısal Loto’nun bin 200’e yakın çekilişinin hiçbirinde böyle bir tablo oluşmadı.
• 31 Aralık 2019 çekilişinde tuhaf hareketler yapan noterin görüntüleri sonrası milli piyango genel müdürünün görevden alınması.
• Milli Piyango’nun 30 Ocak’ta yapılan Sayısal Loto çekilişi ve aynı gün yapılan Şans Topu çekilişinde 3 sayı aynı geldi. Sayısal Loto’da 3-8-9-11-19-44 gelirken, Şans Topu’nda kazandıran numaralar ise 2-9-11-19-31+11 oldu. Aynı gün yapılan iki çekilişte de “9- 11 ve 19” kazandırdı. Bu olasılığın 6.95 milyarda bir gerçekleşebileceği belirtildi.
• özelleştirme sonrası yapılan ilk çekilişte sayısal lotoda 6 rakamın 5i sıralı geldi. Çıkan rakamlar: 1-34-35-36-37-38
• Milli piyango çekilişleri artık televizyondan canlı yayınlanmıyor. Bu durum sayıştay raporlarında da yer buluyor.
• Bursa’da yaşayan bir yurttaş bir saat arayla iki farklı bayiden elektronik makinaya kupon oynattı ancak oynanan numaraların 6’sı da aynı çıktı.
• 20 gün ara ile sayısal lotoda aynı 5 rakam kazanan rakam oluyor.
• Milli Piyango canlı yayın çekili rezaletleri başlıklı onlarca youtube videosuna değinmiyorum bile.

 

Milli piyangonun özelleştirilmesi

Milli Piyango İdaresi varlık fonuna devri sonrası 2020 yılında özelleştirilerek Demirören grubu ve İtalyan ortağı Sisal’e 10 yıl süre ile devrediliyor.

Daha sonra 2022 yılında Sisal’i İrlanda merkezli flutter entertainement satın alıyor alıyor ve Demirören’in yeni ortağı oluyor.

Milli piyango online sitesi üzerinden başlangıçta masum online bilet alma, online sayısal loto kuponu yapma, çekiliş sonuçlarını öğrenme gibi kurumun çağa ayak uydurduğunu gösteren faaliyetler yürütülürken, bugün gelinen noktada site sanal kumarhaneden farksız. Sanal kazı kazan diye oynatılan oyunlar bildiğin slot oyunları ve kumarhane açmanın yasak olduğu bir ülkede bunun resmi olarak yapılabiliyor oluşu karşısında diyecek sözümüz yok.

 

Milli piyangonun kültürel etkileri

Başlangıcı cumhuriyet ilanının öncesine dayanan ve ülkenin en eski kurumlarından olan milli piyangonun doğrudan ya da dolaylı yoldan etki ederek varlığında pay sahibi olduğu ve kollektif belleğimize yerleşmiş belli başlı ikonlardan şunlar ilk akla gelenler:

zeki alasya ve metin akpınarlı, güvercinlerle bezeli talih kuşu reklamları. Belki de sıra sizde ve ya çıkarsa sloganıyla zihinlerde yer etmiştir.

şener şen’li milyarder filmi: Zengin dünürünün kuracağı tavuk çiftliğine müdür yapmak istediği İstasyon şefi mesudiyeli mesut’un büyük ikramiye çıkan biletiyle yaşadığı hezeyanlar.

İstanbul Eminönü’nde bulunan, milli piyangonun kendisi kadar meşhur Nimet Abla bilet gişesi.

Eski yılbaşıların değişmez dansöz, tombala ve milli piyango yılbaşı çekilişi ritüeli.